Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Հավատո հանգանակը
|
Հաւատամք ի մի Աստուած՝ ի Հայրն ամենակալ, յԱրարիչն երկնի եւ երկրի, երեւելեաց եւ աներեւութից։ Եւ ի մի Տէր՝ Յիսուս Քրիստոս, յՈրդին Աստուծոյ, ծնեալն յԱստուծոյ Հօրէ՝ միածին, այսինքն յէութենէ Հօր։ Աստուած յԱստուծոյ, լոյս ի լուսոյ, Աստուած ճշմարիտ՝ յԱստուծոյ ճշմարտէ, ծնունդ եւ ոչ արարած։ Նույն ինքն ի բնութենէ Հօր, որով ամենայն ինչ եղեւ յերկինս եւ ի վերայ երկրի, երեւելիք եւ աներեւոյթք։ Որ յաղագս մեր՝ մարդկան, եւ վասն մերոյ փրկութեան իջեալ յերկնից՝ մարմնացաւ, մարդացաւ, ծնաւ կատարելապէս ի Մարիամայ սրբոյ Կուսէն՝ Հոգւովն Սրբով։ Որով Էառ զմարմին, զհոգի, եւ զմիտ, եւ զամենայն որ ինչ է ի մարդ՝ ճշմարտապես եւ ոչ կարծեօք։ Չարչարեալ, խաչեալ, թաղեալ, յերրորդ աւուր յարուցեալ. ելեալ ի յերկինս նովին մարմնովն, նստաւ ընդ աջմէ Հօր։ Գալոց է նովին մամնովն եւ փառօք Հօր ի դատել զկենդանիս եւ զմեռեալս. որոյ թագաւորութեանն ոչ գոյ վախճան։ Հաւատամք եւ ի Սուրբ Հոգին, յանեղն եւ ի կատարեալն, որ խօսեցաւ յօրենս եւ ի Մարգարէս եւ յԱւետարանս։ Որ էջն ի Յորդանան, քարոզեաց յառաքեալսն, եւ բնակեցաւ ի սուրբսն։
Հաւատամք եւ ի մի միայն ընդհանրական եւ առաքելական Սուրբ Եկեղեցի։ Ի մի մկրտութիւն, յապաշխարութիւն, ի քաւութիւն եւ ի թողութիւն մեղաց։ Ի յարութիւն մեռելոց, ի դատաստանն յաւիտենից հոգւոց եւ մարմնոց. յարքայութիւնն երկնից, եւ ի կեանսն յաւիտենականս։
|
Հավատում ենք մեկ Աստծուն՝ ամենակալ Հորը, երկնքի ու երկրի, երևելի և աներևույթ [արարածների] Արարչին։ [Հավատում ենք] նաև մեկ Տիրոջը՝ Հիսուս Քրիստոսին՝ Աստծու Որդուն, Հայր Աստծուց ծնված միածնին, այսինքն՝ Հոր էությունից։ Աստված՝ Աստծուց, լույսը՝ լույսից, ճշմարիտ Աստվածը՝ ճշմարիտ Աստծուց, ծնունդ և ոչ թե՝ արարած։ Նույն ինքն է Հոր բնությունից, որով երևելի ու աներևույթ ամեն բան եղավ երկնքում և երկրի վրա։ Նա, մեր՝ մարդկանցս համար և հանուն մեր փրկության իջնելով երկնքից, մարմնացավ, մարդացավ, Սուրբ Հոգով կատարելապես ծնվեց Սուրբ Կույս Մարիամից։ Ճշմարտապես և ոչ թե երևութապես առավ մարմին, հոգի և միտք և այն ամենը, ինչ բնորոշ է մարդուն։ Չարչարվեց, խաչվեց, թաղվեց, երրորդ օրը հարություն առավ, նույն մարմնով երկինք ելավ և նստեց Հոր աջ կողմում։ Նույն մարմնով և Հոր փառքով կրկին գալու է ողջերին ու մեռածներին դատելու, և նրա թագավորությունն անվախճան է։ Հավատում ենք նաև Սուրբ Հոգուն՝ անեղին ու կատարյալին, որը խոսեց Օրենքի, Մարգարեների ու Ավետարանի միջոցով։ Իջավ Հորդանան, քարոզեց առաքյալներին և բնակվեց սուրբերի մեջ։
Հավատում ենք նաև մեկ, ընդհանրական, առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն, մեկ մկրտությանը, ապաշխարությանը, քավությանն ու մեղքերի թողությանը, մեռյալների հարությանը, հոգիների ու մարմինների հավիտենական դատաստանին, երկնքի արքայությանն ու հավիտենական կյանքին։
|
1․ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու դավանանքը, ինչպես որ բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիներում, համառոտ ու խտացված արտահայտվում է Հավատի հանգանակում։ Այն Աստվածաշնչի և Եկեղեցու Սրբազան Ավանդության հիման վրա սահմանված և ձևակերպված հավատի դրույթների ամբողջությունն է, որի հեղինակը Տիեզերական կամ Ընդհանրական ժողովն է։ Այլ խոսքով՝ Աստվածաշնչի և Եկեղեցու Ավանդության տվյալների հիման վրա եկեղեցու բոլոր անդամների համար պարտադիր Հավատի հանգանակ կարող է սահմանել միայն ու միայն Տիեզերական ժողովը։ Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին ըստ այսմ ընդունում է քրիստոնեական Ընդհանրական Եկեղեցու երեք տիեզերաժողովների՝ Նիկիայի (325թ․), Կոստանդնուպոլսի (381թ․) և Եփեսոսի (431թ․) սահմանած Հավատի հանգանակները, որոնք ի մի են բերվել և մինչ օրս էլ արտասանվում են Հայոց Եկեղեցում՝ Սուրբ Պատարագի ժամանակ՝ որպես մեկ ընդհանուր հավատի խոստովանություն։
Հավատի հանգանակը խտացնում է երկու հիմնական հասկացություն՝ դոգմա կամ դավանանք և դոկտրինա կամ վարդապետություն (ուսմունքի իմաստով)։ Թեև այս երկու հասկացություններնն ուղղակիորեն բխում են Հավատի հանգանակից, սակայն ունեն որոշակի տարբերություններ։ Դոգման կամ դավանանքն Աստվածաշնչի տվյալների հիման վրա սահմանված դրույթ է, որը պարտադիր է եկեղեցու բոլոր հավատացյալների համար։ Դավանանքից հրաժարումը կամ չընդունելը նշանակում է, որ տվյալ անձը դուրս է դնում իրեն եկեղեցու կյանքից։ Դոկտրինան կամ վարդապետությունը դավանանքի բացատրությունն է, առավել մեկնողական արտահայտությունը, որը կարող է նաև պարտադիր չլինել եկեղեցու հավատացյալի համար։ Ըստ այդմ, դավանանքն ուղղակիորեն առնչվում է կրոնին, իսկ վարդապետությունը՝ աստվածաբանությանը։
2․ Հայոց Եկեղեցու Հավատի հանգանակն ամբողջությամբ հենվում է աստվածաշնչային տվյալների վրա․ որի տասը դրույթներն ու հաստատումներն ունեն իրենց աստվածաշնչյան համապատասխան տեղին։
1․ Հավատում ենք մեկ Աստծուն՝ ամենակալ Հորը, երկնքի ու երկրի և աներևույթ արարածների Արարչին (Ծննդ․ 1։1, Երկր․ Օր․ 6։4, Մատթ․ 6։9, Մարկ․ 12։29, Ա Կորնթ․ 8։6, Եփես․ 4։6, Հայտն․ 16։7)։
2․ Հավատում ենք նաև մեկ Տիրոջը՝ Հիսուս Քրիստոսին՝ Աստծու Որդուն, Հայր Աստծուց, այսինքն՝ Հոր էությունից ծնված Միածնին։ (Սաղմ․ 2։7, Մատթ․ 3։17, 17։5, Ղուկ․ 2։11, Հովհ․ 1։18, 10։30, Ա Կորնթ․ 8։6, Եբր․ 1։3, Հակ․ 1։1)։
3․ Աստված՝ Աստծուց, լույսը՝ լույսից, ճշմարիտ Աստվածը՝ ճշմարիտ Աստծուց, ծնունդ և ոչ թե՝ արարած (Հովհ․ 8։12, 10։30, 11։42, 17։3)։
4․ Նույն ինքն է Հոր բնությունից, որով երևելի ու աներևույթ ամեն բան եղավ երկնքում և երկրի վրա (Հովհ․ 1։1-3, 10։30, Կող․ 1։16, Եբր․ 1։3)։
5․ Նա, մեզ՝ մարդկանցս համար և հանուն մեր փրկության իջնելով երկնքից, մարմնացավ, մարդացավ, Սուրբ Հոգով կատարելապես ծնվեց Սուրբ Կույս Մարիամից (Մատթ․ 1։21, Ղուկ․ 1։35, Հովհ․ 1։14, 6։38, 10։33, Ա Կորնթ․ 15։47)։
6․ Ճշմարտապես և ոչ թե երևութապես առավ մարմին, հոգի և միտք և այն ամենը, ինչ բնորոշ է մարդուն (Ղուկ․ 23։46, 24։39, Հովհ․ 11։38, Ա Հովհ․ 1։1)։
7․ Չարչարվեց, խաչվեց, թաղվեց, երրորդ օրը հարություն առավ, նույն մարմնով երկինք ելավ և նստեց Հոր աջ կողմում (Մատթ․ 20։19, 28։6, Մարկ․ 15։25, 46, 16։19, Ղուկ․ 24։51, Գործք 7։55, Ա Կորնթ․ 15։3-4, Եփես․ 1։20, Եբր․ 2։18, 13։12)։
8․ Նույն մարմնով և Հոր փառքով կրկին գալու է ողջերին ու մեռածներին դատելու, և նրա թագավորությունն անվախճան է (Մատթ․ 16։27, Ղուկ․ 1։33, Հովհ․ 18։36, Գործք 1։11, Ա Պետ․ 4։5)։
9․ Հավատում ենք նաև Սուրբ Հոգուն՝ անեղին ու կատարյալին, որը խոսեց Օրենքի, Մարգարեների ու Ավետարանի միջոցով։ Իջավ Հորդանան, քարոզեց առաքյալներին և բնակվեց սուրբերի մեջ (Նեեմիա 9։30, Մատթ․ 3։16, 28։20, Հովհ․ 1։32, 14:15-17, 15։26, Գործք 2։4, 4։31, Ա Կորնթ․ 3։16, Ա Տիմ․ 4:1, Եբր․ 1։1-2, 3:7, 10:15)։
10․ Հավատում ենք նաև մեկ, ընդհանրական, առաքելական Սուրբ Եկեղեցուն, մեկ մկրտությանը, ապաշխարությանը, քավությանն ու մեղքերի թողությանը, մեռյալների հարությանը, հոգիների ու մարմինների հավիտենական դատաստանին, երկնքի արքայությանն ու հավիտենական կյանքին (Մատթ․ 16:18, 26։27-28, 28:19, Ղուկ․ 23։43, Հովհ․ 5։20, 28-29, Գործք 2:38, Հռոմ․ 12:5, Ա Կորնթ․ 3:11, 15:51-54, Եփես․ 1:22-23, 2:20, 5:23-27, Ա Թես․ 4:13- 18, Ա Հովհ․ 4:10)։
Տաս հաջորդական դավանական դրույթներով Հավատի հանգանակը հավատացյալին է փոխանցում քրիստոնեական հավատի կարևորագույն տարրերը՝ միաստվածություն, Սուրբ Երրորդություն և Սուրբ Եկեղեցի։ Խորհրդանշական կերպով այս երեքը ներկայացնում են Աստծո կողմից տնօրինված մարդկային փրկության երեք հաջորդական փուլերը, որոնք արտահայտված են նաև Աստվածաշնչում, այսինքն՝ միաստվածություն, որը հայտնվել է Հին Կտակարանում՝ նահապետների ու մարգարեների միջոցով, Սուրբ Երրորդություն, երբ Ավետարաններում Տեր Հիսուս Քրիստոս վերջնականապես բացահայտում է մեզ համար եռամիասնական Աստծու գաղափարը, և Գործք Առաքելոցում ու առաքելական նամակներում, որտեղ Տիրոջ հիմնած եկեղեցին տարածվում և իբրև շնորհաբաշխ մարմին հավատացյալներին հոգևոր կերակուր է տալիս Սուրբ Հոգու անմիջական ներգործությամբ և ազդեցությամբ։
3․ Հավատի հանգանակի առաջին դրույթը հաստատում է, որ քրիստոնեական դավանանքն սկսվում է Ամենակալ Հայր Աստծու հանդեպ հավատով։ Միաստվածությունը, որպես ճշմարիտ և միակ Աստծու հավատի արտահայտում, կարևորվել է թե՛ Հին և թե՛ Նոր Կտակարաններում։ Այսպես, Երկր․ Օր․ 6։4-ում Տերը Մովսեսի բերանով հստակ պատգամ է տալիս Իսրայելին․ «Լսի՛ր, Իսրայե՛լ, Տերը և միայն Տերն է մեր Աստվածը»։ Նույն այս համոզումն է արտահայտում նաև Ս․ Պողոս առաքյալը՝ իբրև քրիստոնեական հավատի կարևորագույն սկզբունք․ «Բայց մեզ համար կա միայն մեկ Աստված՝ Հայրը, որից սկիզբ է առնում ամեն բան, և մենք կանք նրա համար» (Ա Կորնթ․ 8։6)։
Ամենակալ Հոր հանդեպ հավատի շեշտադրումը կարևոր է մի քանի պատճառներով։ Նախ՝ մարդկության պատմության արարչական ժամանակներից Ամենակալ Հայր Աստված, մեր նախահայր Ադամից սկսած, այս աշխարհում հայտնեց միաստվածության գաղափարը։ Արարչության գեղեցկության և կատարելության մասին ճիշտ ու անաչառ պատկերացում կազմող ցանկացած մեկը խոստովանում ու դավանում էր միակ Աստծուն՝ ըստ Հին Կտակարանի վկայության։ Այս ընկալումը կարևոր է այնքանով, որքանով սահմանված է նաև Տասնաբանյա պատվիրաններում․ «Ես եմ Տերը՝ քո Աստվածը, որ հանեցի քեզ եգիպտացիների երկրից՝ ստրկության տնից։ Ինձնից բացի այլ աստվածներ չունենաս» (Ելք 20։2-3)։ Երկրորդ՝ Սուրբ Երրորդության դավանանքը ճիշտ հասկանալու տեսանկյունից միաստվածությունն այն կարևոր առանցքն է, որի շուրջ և որի միջոցով բացատրում ենք եռամիասնական Աստծու մասին դավանական դրույթը։ Ըստ այսմ, ամենակալ Հայրն անսկիզբ է, և նրանից, հավիտենությունից էլ առաջ, անժամանակ կերպով ծնվում և սկիզբ է առնում Որդին, բխման միջոցով էլ՝ Սուրբ Հոգին։ Ահա թե ինչու, երբ ամենակալ Հորը խոստովանում ենք ամեն բանի՝ երևելի ու աներևույթ արարածների արարիչ (Ծննդ․ 1։1), դրանով իսկ Սուրբ Երրորդությանն արարչության տեր ու հեղինակ ենք հասկանում։ Եվ վերջապես, մեկ ու միակ Աստծու հանդեպ հավատը մարդու մեջ գոյություն ունի՝ որպես արարչությամբ տրված պարգև։ Մարդը չի կարող հավիտենական կյանք ժառանգել, եթե միաստվածյան հավատի փոխարեն տրվում է ամենատարբեր կուռքերի պաշտամունքին։ «Հեթանոսների կուռքերը ոսկի ու արծաթ են, ձեռքի գործն են մարդկանց որդիների: Բերան ունեն, բայց չեն խոսում, աչքեր ունեն, բայց չեն տեսնում: Ականջներ ունեն, բայց չեն լսում, և նրանց բերանում շունչ չկա: Նրանց նման կլինեն դրանք ստեղծողները և բոլոր նրանք, որ հույսը դրել են նրանց վրա», -ասում է սաղմոսերգուն (Սաղմ․ 134։15-18)։ Սուրբգրային այս մեջբերումը շոշափում է մարդու կրոնական գոյության մի քանի էական ու կարևոր կողմեր․
-Իրական, ճշմարիտ ու վավերական Աստված անձնավորություն է՝ ի տարբերություն մարդու ստեղծած կուռքերի, որոնք չունեն իրական, անձնավորական գոյություն։
-Ճշմարիտ, անձնավորական Աստված չի կարող ընկալվել բնության ու իր իսկ մասին մարդու կողմից եղծված պատկերացումների արտահայտությամբ։
-Իր ձեռակերտ աստվածներին պաշտամունք մատուցելով մարդ զրկվում է անդրանցական, հավիտենական գոյությանը հաղորդակից դառնալուց։
-Մարդն իր գոյության և կեցության ողջ իմաստը, հույսը պետք է բացատրի ոչ թե ձեռակերտ, մտացածին աստվածներով, այլ իրական, ճշմարիտ Աստծո հանդեպ հավատով ու ճանաչողությամբ։
4․ Հայաստանյայց Եկեղեցին հավատում ու խոստովանում է, որ Աստված արարիչ է, այսինքն՝ Տիեզերքում գոյություն ունեցող ամեն բան Նա ստեղծել, գոյացրել ու առաջացրել է ոչնչից։ Աստված ժամանակի մեջ և ընթացքում աստիճանաբար ստեղծել և առաջացրել է երկինքն ու երկիրը, լուսատուներին, ցամաքն ու օվկիանոսները, ծովերը, լճերը, գետերը, կենդանիներին ու մարդուն (Ծննդ․ 1։31)։ Աստված ստեղծեց այս բոլորն Իր անձնավորական սերն արտահայտելու համար։ Ի՞նչ է սա նշանակում։ Սուրբ Գրքում կան այսպիսի հատկանշական տողեր․
«Տիրոջ ողորմությամբ երկիրն իր լրումին հասավ,
Եվ Տիրոջ խոսքով հաստատվեց երկինքը,
Նրա բերանի շնչով՝ նրա բոլոր զորությունները։
Ծովի ջրերը հավաքեց կարծես տիկի մեջ
Եվ իր գանձերը դրեց խորքերում։
Ամբողջ երկիրը թող սոսկա Տիրոջից,
Եվ նրանից թող դողան աշխարհի բոլոր բնակիչները։
Քանզի նա ասաց, և գոյացան, հրամայեց, և հաստատվեցին» (Սաղմ․ 32/33/։ 6-9)
Ինչպես այստեղ, այնպես էլ Ծննդոց գրքում արարչության մեջ ներկա են Աստծու Խոսքն ու Աստծու Շունչը՝ Հոգին։ Ըստ Աստվածաշնչի՝ Աստված ամեն բան ոչնչից ստեղծեց Իր Խոսքով և Իր բերանի Շնչով, որն արարչությունից առաջ թևածում էր խավար ջրերի և անդունդի վրա (Ծննդ․ 1։2)։ Առաջին անգամ Աստվածաշնչում ակնարկվում է արարչության մեջ Սուրբ Երրորդության երեք անձերի՝ Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու ներկայության մասին։
Աստծո ստեղծած ամեն բան բարի է և կատարյալ։ Այս իմաստով Հայաստանյայց Եկեղեցու դավանանքի մեջ չկա դուալիզմ, այսինքն՝ արարչության մեջ չի կարող լինել երկու համարժեք՝ բարի ու չար սկիզբ։ Աշխարհում՝ Աստծու արարչության մեջ, չարը միայն մարդու գործած մեղքից հետո առաջացած բարու պակասն է, դրա աղճատումը։ Աստված Ինքն է բնակվում այդ բարի ու կատարյալ արարչության մեջ, ինչպես ասում է սաղմոսերգուն․
«Ահա դու, Տե՜ր, ճանաչեցիր իմ անցյալն ու ապագան։
Դու ստեղծեցիր ինձ և ձեռքդ դրեցիր ինձ վրա։
Սքանչելի եղավ քո գիտությունն ինձնից,
Զորեղ, որ չեմ կարող հասնել նրան։
Ո՞ւր գնամ ես քո շնչից,
Կամ քո երեսից ես ո՞ւր փախչեմ։
Եթե ելնեմ երկինք, դու այնտեղ ես,
Եթե իջնեմ դժոխք, դարձյալ մոտ ես դու։
Եթե առավոտյան թևեր առնեմ
Եվ բնակվեմ ծովի եզերքում,
Սակայն այնտեղ էլ քո ձեռքն ինձ կառաջնորդի,
Եվ քո աջն ինձ կընդունի։
Ասացի՝ գուցե խավարն ինձ ծածկի,
Կամ գիշերը՝ իմ փափկության լույսի փոխարեն.
Խավարը քեզ համար խավար չի դառնա,
Գիշերը լուսավոր ցերեկ կդառնա,
Եվ նրա խավարը լույսի պես կլինի» (Սաղմ․ 138/139/։ 5-12)։
5․ Հայոց Եկեղեցում Սուրբ Երրորդության վարդապետությունը սահմանված է Հավատի հանգանակում ամփոփված խոստովանության հետևողությամբ՝ «երեք անձեր և մի բնություն»։ Սա նշանակում է, որ Սուրբ Երրորդության մեջ չի կարելի տարբերակել երեք բնություններ, քանի որ Սուրբ Երրորդությունը մեկ ու միակ աստվածային բնությունն է։ «Երեք անձեր» արտահայտությունը մատնանշում է անձնավորական այն հարաբերությունը, որով մեզ է հայտնվում Աստծու սերը։ Պատահական չէ, որ երեք անձերին մենք ընկալում ենք իբրև Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի։ Եկեղեցու հայրերը դեռևս քրիստոնեության վաղագույն շրջանից Սուրբ Երրորդության երեք անձերի փոխհարաբերությունը բացատրել են որպես ծնողական սիրո արտահայտություն, որն իրականանում է մարդկային մտքի համար անհասանելի ու անընկալելի՝ աստվածային հավերժական ոլորտներում։ Բայց մարդկային պատկերացմամբ՝ Հայրն ու Որդին իրենց փոխհարաբերությամբ արտահայտում են սիրո բարձրագույն, հավիտենական ու կատարյալ այն վիճակը, որը հաստատուն ու անշեղ է պահում Սուրբ Հոգին՝ իբրև այդ աստվածային սիրո զորության ներգործություն։ Նոր Կտակարանի միջոցով մեզ փոխանցված Հիսուս Քրիստոսի վարդապետության համաձայն՝ Որդին և Հոգին, իբրև տարբեր անձեր, ունեն իրենց յուրահատուկ տարբերությունները Հոր հանդեպ: Որդին ծնվում է Հորից, Հոգին բխում է Հորից, ընդ որում Հոգին և Որդին նույնպես փոխհարաբերությունների մեջ են. Սուրբ Մարիամ Աստվածածինը Սուրբ Հոգու զորության էջքով հղիացավ, Աստվածորդին մարդեղացավ և հայտնվեց մարդկանց: Քրիստոս իր համբարձումից և Հոր աջ կողմը նստելուց հետո ուղարկեց Սուրբ Հոգուն՝ մխիթարելու և եկեղեցուն առաջնորդելու համար: Նկատելի է, որ Նոր Կտակարանի Հայտնությունն արդեն մեզ տալիս է Սուրբ Երրորդության մասին ուղղափառ գաղափարը՝ Հայրը՝ որպես աղբյուր աստվածային բնության, Որդին և Հոգին՝ համագոյակից և բնութենակից Հորը:
Ընդ որում, Սուրբ Երրորդության մասին վարդապետությունը, Եկեղեցու պաշտոնական ուսմունքի համաձայն, արտահայտված է ոչ միայն Նոր, այլ նաև՝ Հին Կտակարանում, ինչպես, օրինակ, հետևյալ տեղիներում՝ Ծննդ․ 1։ 26-27, 3։22, 11։7, 18։1-5, Եսայի 6։8, 61։1, Իմաստություն Սողոմոնի 9։17, Զաքարիա 7։12։ Քրիստոս հայտնում է Հորը՝ Աստծուն, և Հայրն էլ իր հերթին հայտնում է Որդուն՝ որպես Մեսիա և Աստծո Որդի (Մատթ․ 16։17)։ Ղուկասի Ավետարանում առկա է Սուրբ Երրորդության նորկտակարանյան հայտնության բանալի արտահայտություններից մեկը՝ «Նոյն ժամին Յիսուս ցնծաց Սուրբ Հոգով եւ ասաց. «Գոհութի՜ւն քեզ, Հա՛յր, Տէ՛ր երկնքի եւ երկրի, որ ծածկեցիր այս բանը իմաստուններից ու գիտուններից եւ յայտնեցիր մանուկներին. այո՛, Հա՛յր, որովհետեւ այսպէս հաճելի եղաւ քեզ: Ամէն ինչ ինձ տրուեց իմ Հօրից. եւ ոչ ոք չգիտէ, թէ ո՛վ է Որդին, եթէ ոչ՝ Հայրը, եւ թէ՝ ո՛վ է Հայրը, եթէ ոչ՝ Որդին եւ նա, ում կկամենայ Որդին յայտնել»: Քրիստոսի կողմից մարդկանց հայտնած Հայր Աստծու և մյուս կողմից՝ Հայր Աստծու՝ Քրիստոսի՝ մարդեղացած Աստվածորդուն հայտնելու ցնծությունը և ուրախությունը Հորը և Որդուն աստվածային անսահման սիրով միավորող Սուրբ Հոգին է։ Ընդ որում, Սուրբ Հոգին ներկա է Աստվածորդու երկրային տնօրինությունների գրեթե բոլոր կարևոր փուլերում՝ Ավետման ժամանակ (Ղուկ․ 1։15-35), Մկրտության (Մատթ․ 3։13-17, հմմտ․ Մարկ. 1.9-11, Ղուկ. 3.21-22), փորձության և քարոզչության ժամանակ (Ղուկ․ 4։1-19), աղոթելիս (Ղուկ․ 10։21) և այլն։
Քրիստոսի և Սուրբ Հոգու փոխհարաբերությունը կազմում է Սուրբ Երրորդության վարդապետության մեկ այլ կարևոր առանձնահատկությունը Նոր Կտակարանում։ Հովհաննեսի Ավետարանում, Իր չարչարանքներից ու խաչելությունից առաջ, Քրիստոս առաքյալներին տալիս է Սուրբ Հոգին՝ Մխիթարիչն ընդունելու խոստումը (13։31-16։33 և 17։1-26)։ Ընդ որում, Սուրբ Հոգին է Քրիստոսի տված Հայտնությունն առաքյալների համար ամբողջացնողը․ «Իսկ Մխիթարիչը՝ Սուրբ Հոգին, որին Հայրը կուղարկի իմ անունով, նա ձեզ ամէն բան կուսուցանի եւ ձեզ կյիշեցնի այն ամէնը, ինչ ես ասացի ձեզ» (Հովհ․ 14։26)։ Առաքելական շրջանի եկեղեցու, Գործք Առաքելոց գրքի համաձայն, հենց Հոգեգալստյան օրն է Պետրոս առաքյալը, Սուրբ Հոգու շնորհով լցված, խոսում Քրիստոսի խաչելության, թաղման և հարության՝ որպես փրկության վավերական երաշխիքի մասին (Գործք Առ․ 2։14-41)։ Նույն այս մոտեցումն առկա է նաև Պողոս առաքյալի թղթերում և Ընդհանրական նամակներում․ Սուրբ Հոգու ներկայությունը և ներգործությունը եկեղեցում ավելի ճիշտ ու վավերականորեն է բացատրում Քրիստոսի հարության փրկագործական նշանակությունը։ Այս իմաստով պետք է հիշել, որ Հայաստանյայց Եկեղեցին չի ընդունում քրիստոնեական Արևմուտքում՝ Կաթոլիկ եկեղեցում ծագած և տարածված Filioque-ի /Ֆիլիոքվե/ վարդապետությունը, որի համաձայն՝ Սուրբ Հոգին բխում է Հորից և Որդուց։ Հոգին ելնում, բխում է Հորից և երևում, հայտնվում Որդու միջոցով,-այս բանաձևումը, որը բնորոշ է նաև Օրթոդոքս եկեղեցու դավանաբանությանը, պարզորոշ ձևակերպված է Հայոց Եկեղեցու դավանական կարևորագույն ժողովածուներում։ Հայոց եկեղեցու համար դավանական բանաձևի արժեք ձեռք բերած նկարագրություններից ամենադասականը Հոգեգալստյան Բ օրվա Օրհնության շարականի առաջին պատկերն է, որտեղ ըստ էության ամփոփ ներկայացվում է ներերրորդութենական հարաբերությունների՝ Հայոց Եկեղեցու ընկալումը․ «Հոր և Որդուն նույն և նման, Հոգի՛դ անեղ և համագո, Հորից անքննաբար բխումն ես, Որդուց՝ անճառելիորեն առնողը»։ Հայոց Կոստանդին Զ կաթողիկոսի (1431-1439) օրոք Հայոց Եկեղեցին վերջնականապես ու պաշտոնական կերպով մերժեց Սուրբ Երրորդության երեք անձերի մասին այս վարդապետությունը՝ որպես ավելորդ ու ավելի ուշ շրջանում Հավատի հանգանակում ներառված դավանաբանական դրույթ։
6․ Հիսուս Քրիստոսի անձի մասին վարդապետությունն աստվածաբանության մեջ սահմանվում է իբրև քրիստոսաբանություն, այսինքն՝ Աստվածաշնչի և Եկեղեցու Սրբազան Ավանդության վրա հիմնված վարդապետական խոսք Հիսուս Քրիստոսի՝
և Մեսիային տրված տարբեր անուններ կան, որոնք Եկեղեցին ընդունեց որպես քրիստոսաբանության հիմնական եզրեր, ինչպիսիք են, օրինակ, «Մարդու Որդի» (Դան․ 7, Հովհ. 3։13, 6։63), «Աստծո Որդի» (Մարկ. 14, Մտթ. 26, Ղուկ. 22) և «Տեր» (Նոր Կտակարանում այս բառով Հիսուս բնութագրված է շուրջ 700 անգամ)։
Հայոց եկեղեցու քրիստոսաբանությունն ամբողջությամբ հենվում է Աստվածաշնչի և Եկեղեցու ուղղափառ հայրերի ավանդության վրա։ Ըստ այսմ, Աստծո Որդին կամ Աստծո Բանը՝ Խոսքը Հայր Աստծուց ծնվել է հավիտենությունից առաջ (Հովհ․ 1։1, 14), և ժամանակի ընթացքում, պատմության որոշակի հատվածում ծնվել Սուրբ Կույս Մարիամից (Մատթ․ 2։1, Ղուկ․ 2։7)։ Բանն Աստված Իրեն է միավորել մարդկային բնությունը՝ դառնալով կատարյալ մարդ՝ հոգով, մտքով և մարմնով։ Հայոց Եկեղեցու քրիստոսաբանության առանձնահատկությունն արտահայտվում է Քաղկեդոնի ժողովի (451) դավանական բանաձևը և դրա հետագայի մեկնությունները մերժելով և քրիստոնեական հնագույն քրիստոսաբանական ավանդությանը հավատարիմ մնալով։ Ինչպե՞ս է արտահայտվել այդ հավատարմությունը։
Հայոց Եկեղեցու վարդապետության համաձայն՝ Աստված մարդացել է առանց փոփոխության, այսինքն՝ մարդեղացման ժամանակ չի փոխվել Աստծու բնությունը, իսկ մարդկային բնությունը մնացել է ամբողջական (հոգի, մարմին և միտք) ու անլուծանելի։ Աստծու Որդու ծնունդը տեղի է ունեցել անսերմն հղությամբ, այսինքն՝ առանց մարդկային միջամտության, որին սովորաբար տալիս ենք «անսերմն հղություն և անապական ծնունդ» անունը (հմմտ․ Մատթ․ 1։18-19)։ Ընդ որում, ինչպես որ անսկիզբ է Նրա Աստվածային բնությունը, քանի որ նույնական է Հայր Աստծո անսկիզբ բնությանը, նույնպես էլ անվախճան է Նրա մարդկությունը։ Հիսուս Քրիստոս ծնվեց, աճեց ու հասակ առավ մարդկանց նման (Ղուկ. 1։80), երեսուն տարեկան հասակում մկրտվեց Հովհաննես Մկրտչից (Մատթ. 3)։ Աստվածորդու մկրտության դրվագում է արտահայտվում Նրա փրկչական տնօրինությանը Սուրբ Երրորդության մյուս երկու անձերի՝ Հոր և Սուրբ Հոգու ունեցած մասնակցությունը, երբ Հայրը երկնքից վկայում է Իր Որդու մասին, իսկ Սուրբ Հոգին աղավնակերպ իջնում է Նրա վրա (Մարկ. 1:9-11)։ Երեքուկես տարի երկրի վրա քարոզելով ու հրաշքներ գործելով՝ Նա քաղցեց ու ծարավեց, վշտացավ և արտասվեց...բայց այդ բոլոր՝ մարդկային բնությանը բնորոշ կրքերը Նա կրեց կամավորաբար, այսինքն՝ այդ բոլոր կրքերն ու թուլությունները ոչ թե պարտադրաբար, այլ՝ հանուն մարդկանց փրկության կամավորաբար կրեց Նա։ Այս իմաստով կարևոր է նաև հիշել, որ խաչելությունն ու մահը նույնպես Նրա կողմից կամավորաբար ընդունված իրողություններ էին։ Նա մահացավ խաչի վրա մարդկային բնությամբ, բայց կենդանի մնաց Աստվածությամբ, հոգով իջավ դժոխք ու քարոզեց գերյալ հոգիներին (Ա Պետր. 4։6, 18-19), և ապա հարություն առնելուց հետո համբարձվեց երկինք (Ղուկ. 24։50-53)։ Աստվածորդու երկրային կյանքի այս բոլոր փրկչական դեպքերն ու իրադարձություններն արձանագրված են Նոր Կտակարանում՝ որպես մարդկանց փրկության համար կարևորագույն փաստեր։ Դրանք նաև հիշեցնում են մեզ, որ Իր համբարձումից հետո Նա վերադառնալու է նույն մարդկային, հարուցյալ մարմնով՝ դատելու համար թե՛ մեռածներին և թե՛ կենդանի մնացածներին։
7. Իր համբարձումից հետո Քրիստոսի փրկչական առաքելությունը շարունակեցին առաքյալներն ու աշակերտները՝ որպես երկրի վրա Քրիստոսի խորհրդական մարմնի՝ եկեղեցու առաջին արտահայտություն։ «Եկեղեցի» բառը ծագում է ecclesia-ից, որն իր նախնական իմաստով (ekkaleo բայից) նշանակում էր «կանչել, մի տեղ հավաքվելու հրավեր անել»։ Իր գոյության առաջին իսկ օրերից քրիստոնեական եկեղեցին ապրում էր կանչված, կոչված լինելու այս գիտակցությամբ։ Գործք Առաքելոց գրքում քրիստոնեական առաջին համայնք-եկեղեցին հետևյալ կերպ է նկարագրվում (2:42-47). «Եւ նրանք յարատեւում էին առաքեալների ուսուցման, հաղորդութեան, հացի բեկման ու աղօթքների մէջ: Ամէն մարդու վրայ ընկել էր ահ եւ երկիւղ, եւ առաքեալների ձեռքով բազում նշաններ եւ զարմանալի գործեր էին կատարւում: Հաւատացեալներն ամէնքը միասին էին, եւ ինչ որ ունէին, հասարակաց էր. նրանք վաճառում էին իրենց կալուածքներն ու ինչքերը եւ բաժանում էին բոլորին՝ ում ինչ որ պէտք լինէր: Ամէն օր, միասիրտ, վաղ գնում էին տաճար, տներում էին հացը կտրում եւ ուրախութեամբ ու սրտի պարզութեամբ էին կերակուր ուտում: Օրհնում էին Աստծուն եւ ամբողջ ժողովրդի մէջ յարգանք էին վայելում: Եւ Տէրը օրէցօր փրկուածներին նրանց թուի վրայ աւելացնում էր»: Եկեղեցին կարելի է ընկալել թե՛ որպես Աստծու արքայության պատկեր ու օրինակ երկրի վրա, և թե՛ իբրև ուրույն, հասարակության մեջ ապրող կազմակերպություն՝ իր կառուցվածքով և վարչարարությամբ։ Բայց կարևոր է միշտ հիշել, որ այս երկու դեպքում էլ եկեղեցին Քրիստոսին հավատացող ժողովուրդն է, համայնքը, որտեղ Աստծո արքայության համար են գործում ու ապրում Եկեղեցու և՛ ձեռնադրված, և՛ աշխարհական անդամները։
Եկեղեցին, Հավատի հանգանակի համաձայն, «մեկ է, ընդհանրական, սուրբ ու առաքելական»։ Ի՞նչ են նշանակում այս բառերը։ Եկեղեցու հայրերից շատերը եկեղեցու հիմքն ու արմատները տեսել են Սուրբ Հաղորդության խորհրդի՝ Սուրբ Պատարագի սրբազան խորհրդակատարության մեջ։ Հավատով իրար միացած մարդկային հոգիների համար Պատարագի ժամանակ զոհաբերվող Աստծու գառը և մարմնացյալ Որդին են կատարելատիպ օրինակ, որի հիման վրա կառուցվում և հաստատվում է Եկեղեցին։ Ընդ որում, ինչպես մարդեղացման ժամանակ են միացել աստվածային ու մարդկային բնությունները, այդպես էլ Եկեղեցում են փոխհարաբերվում աստվածայինն ու մարդկայինը։
Միության, ընդհանրականության, առաքելականության և սրբության հատկանիշները, որպես Քրիստոսի եկեղեցու տարբերակիչ նշաններ, ունեն համընդգրկուն բնույթ Արևելյան Ուղղափառ ավանդության մեջ։ Ըստ այսմ, Եկեղեցին պատմական, յուրահատուկ առաքելություն ունի հավատացյալ ժողովրդի կյանքում, այն տվյալ ազգի եկեղեցին է, այսինքն՝ եկեղեցին ներկայանում է ոչ թե իբրև հաստատություն, մշակութային-ազգային ինստիտուտ, այլ՝ ամբողջովին նույնանում տվյալ ժողովրդի կյանքի հետ, դառնում այդ նույնականացման արտահայտությունը։ Հայ եկեղեցական ավանդության մեջ եկեղեցին մեծավ մասամբ սահմանվում է որպես ազգի «մայր», որը հոգևոր-բարոյական իր հարստությամբ սնում է ազգի զավակներին։ Ըստ այսմ, Եկեղեցին իբրև Մայր իր զավակներին կերակրում է Մկրտության, Սուրբ Հաղորդության և Ապաշխարության միջոցով։ Եկեղեցին նաև Քրիստոսի խորհրդական մարմինն է․ նա երկնային Երուսաղեմի ժառանգորդն է Խորհուրդների և Սուրբ Պատարագի աղոթքներում հստակ արտահայտված է այն գաղափարը, որ Եկեղեցին շարունակաբար անցնում է Քրիստոսի չարչարանքների, խաչելության, մահվան, թաղման ու հարության միջով՝ վերածնվելով որպես Քրիստոսով փրկված հավատացյալների համայնք։
Հայ Եկեղեցու վարդապետության համաձայն՝ եկեղեցու ընդհանրականությունն անբաժանելի է նրա միությունից, ըստ Սուրբ Պողոս առաքյալի խոսքերի. «Ջանացե՛ք Հոգու միությունը խաղաղության կապով պահել։ Մեկ մարմին և մեկ հոգի, ինչպես որ մեկ է հույսը, որին կանչված եք։ Մեկ Տեր, մեկ հավատ, մեկ մկրտություն։ Մեկ Աստված ու բոլորի Հայր, որ բոլորի վրա է, բոլորի հետ ու բոլորի մեջ է» (Եփես․ Դ 3-6)։ Քրիստոսի եկեղեցին աշխարհով մեկ Սուրբ Պատարագ մատուցող քրիստոնեական համայնքների ամբողջությունն է, որով և բոլոր քրիստոնյաները կոչված են մեկ ու միակ հույսի։ Եկեղեցու միությունը և ընդհանրականությունն անբաժանելի են նաև այն իմաստով, որ այդպիսով են այս երկրի վրա արտահայտում Աստծու արքայության նախապատկերը:
Եկեղեցու սրբությունը սերտորեն կապված է քրիստոնեության երկու կարևորագույն խորհուրդների՝ Ս․ Մկրտության և Ս․ Հաղորդության հետ։ Եկեղեցում հավատացյալները սրբվում ու մաքրվում են այս խորհուրդներով։ Իր սրբության մեջ Եկեղեցին հավատարիմ է մնում երկնային Եկեղեցուն, որն ամեն շնորհի աղբյուրն է և իր շնորհներով լցնում է երկրավոր եկեղեցուն։ Երկնային եկեղեցին, հրեշտակների ու սրբերի բնակարանը, որպես Քրիստոսի կողմից կանգնեցված պարիսպ, պաշտպանում է երկրավոր եկեղեցուն։ Երկնային ու երկրավոր եկեղեցիների անբաժանելի միությունը կարևոր աստվածաբանական դրույթ է հայ աստվածաբանական ավանդությունը հասկանալու համար։ Եկեղեցու բոլոր խորհուրդներն ունեն բացառապես վախճանաբանական բնույթ՝ դրանով իսկ հավատացյալներին մոտեցնելով Աստծու անսահման սրբությանը։ Եկեղեցու սրբությունն այսպիսով տիպական ու նմանողական արտահայտումն է այսպես կոչված «հրեշտակական սրբության», որը երկնային Եկեղեցուն անբաժանելիորեն միացածների անվերջանալի մաքրագործումն է։ Եկեղեցու սրբությունը հավատացյալների համար տեսանելի իրողություն է դառնում շնորհաբաշխ խորհուրդների, մասնավորապես Սուրբ Պատարագի ժամանակ ընծաների վրա Սուրբ Հոգու վերակոչմամբ։ Երկնային՝ Հաղթանակած և երկրային՝ զինվորյալ եկեղեցիները, ըստ Հայ եկեղեցու վարդապետության, իրարից կարող են տարբերակվել միայն այնքանով, որքանով զինվորյալ եկեղեցին դեռ պայքարի մեջ է երկրի վրա՝ հասնելու Աստծո կամքի կատարյալ գործադրմանը, մինչդեռ Հաղթանակած եկեղեցին արդեն վերափոխվել է Տիրոջ հավիտենական փառքով։ Մնացած բոլոր դեպքերում երկրային ու երկնային եկեղեցիները մեկ օրգանական միություն, համայնք են կազմում, և Եկեղեցու կոչումը՝ լինելու սուրբ և անարատ (Եբր․ Բ 17 և Ա Հովհ․ Ա 7), ուղղակիորեն առնչվում է երկնային ու երկրային եկեղեցիների միությանը։
Եկեղեցու առաքելականությունը վերաբերում է առաքյալների միասնական վկայությանը՝ եկեղեցու կյանքում արտահայտվելով թե՛ պատմական և թե՛ աստվածաբանական առումներով։ Եկեղեցում Քրիստոսի հանդեպ ունեցած առաքելական հավատի փորձառությունը փոխանցվում է սերնդեսերունդ։ Այն նախևառաջ պատմական իրողություն է՝ որպես 12 առաքյալներին Քրիստոսի կողմից տրված առաջնորդության ու քարոզության իշխանության արտահայտություն։ Գործք Առաքելոց գրքում նկարագրվող առաջին քրիստոնեական եկեղեցին (Ա 13-14) պատմական առումով հենց առաջինն է, որտեղ առաքյալներն ու Աստվածամայրը համախումբ աղոթքի մեջ են։ Այս փորձառության փոխանցումն է, որ եկեղեցու ներքին գիտակցության մեջ ամրագրել է առաքելականության ճշմարիտ, վավերական սահմանումը։ Եկեղեցին կոչվում է «առաքելական»՝ առաքյալների հավատի հիման վրա, որը հետագայում ձևակերպվելու էր իբրև «հավատի կանոն»։ Եկեղեցու առաքելականության շարունակականությունը հենվում է ոչ թե առանձին առաքյալի, այլ առաքելական դասի ունեցած և արտահայտած հավատի վրա։ Առաքելականությունն այսպիսով միավորում է առաքյալների հավատի պատմական ու աստվածաբանական կողմերը։
Հենց այս մոտեցումով է Հայոց Եկեղեցում մեկնվում Մատթ․ ԺԶ 18-19 հատված․ «Ես էլ քեզ ասում եմ, որ դու Պետրոսն ես, և այդ վեմի վրա եմ կառուցելու իմ եկեղեցին, և դժոխքի դռները նրան չեն կարողանա հաղթել։ Ես քեզ եմ տալու երկնքի արքայության բանալիները, և ինչ որ երկրի վրա կապես, կապված կլինի երկնքում, և ինչ որ երկրի վրա արձակես, արձակված կլինի երկնքում»։ Պետրոսին տրված «վեմ» անունը, որի վրա Քրիստոս խոստանում է կառուցել Իր եկեղեցին, ոչ թե տվյալ առաքյալին տրված առանձին, պատմական առաքելությունն է, այսինքն՝ Պետրոսի՝ պատմության ընթացքում ունենալիք պատմական գերագահությունը մյուս առաքյալների նկատմամբ, այլ Պետրոսի արտահայտած մեսիական հավատը, որը կիսում էին նաև մնացած բոլոր առաքյալները։